Gorzkie Żale

Trochę historii

Rozważania Męki Pańskiej miały bardzo starą tradycję. Już w średniowieczu odprawiano misteria pasyjne. W okresie baroku wzrosło zapotrzebowanie na nowe formy nabożeństwa, takie, które by nie tylko relacjonowały wydarzenia biblijne, ale pozwalałyby wyobrażać sobie to, co czuł Chrystus.

W 1625 roku powstało Zgromadzenie Misjonarzy św. Wincentego a’ Paulo. W listopadzie 1651 roku, na życzenie królowej Marii Ludwiki Gonzagi przybyła do Polski pierwsza grupa zakonników. Królowa ofiarowała im drewniany domek i kapliczkę w okolicy dzisiejszego kościoła św. Krzyża w Warszawie. W 1657 roku zakonnicy rozpoczęli tam budowę kościoła. Został on konsekrowany w roku 1696 r. Przy kościele powstał szpital św. Rocha, którym opiekowało się zakonne Bractwo Miłosierdzia św. Rocha. Na jego czele stanął ks. Wawrzyniec Stanisław Benik.  Oprócz działalności charytatywnej członkowie bractwa organizowali wspólne modlitwy, procesje, a szczególnym zadaniem było zwłaszcza szerzenie nabożeństwa do Męki Pańskiej. Dwa bractwa – Bractwo Różańcowe przy kościele Dominikanów oraz Bractwo św. Rocha przy kościele Księży Misjonarzy Świętego Krzyża wpadły w pewnym momencie w konflikt o pierwszeństwo w organizowaniu nabożeństw pasyjnych w Warszawie. W wyniku tego konfliktu przełożony Księży Misjonarzy – ks. Michał Tarło zakazał członkom Bractwa św. Rocha udziału w procesjach pasyjnych oraz zwrócił się też do opiekuna Bractwa – ks. Bennika o napisanie tekstu specjalnego nabożeństwa. Pierwsze wydanie „Gorzkich żali” ukazało się w lutym 1707 r., a po raz pierwszy nabożeństwo zostało uroczyście odprawione w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu –13 marca tego roku w kościele pw. Świętego Krzyża w Warszawie. Bardzo szybko nabożeństwo zyskało popularność w całej Polsce i otrzymało akceptację Stolicy Apostolskiej. Rozpowszechnili je najpierw Księża Misjonarze, a stopniowo nabożeństwo przeniknęło niemal do wszystkich parafii, także dzięki swej pięknej melodii, zbliżonej do pieśni chorałowych.

Gorzkie Żale

„Gorzkie Żale” nawiązują treścią do tradycji pieśni pasyjnych, tzw. planktów (łac. „planctus” – narzekanie, lament, płacz). Ich tekst oparty jest na schemacie Jutrzni z modlitwy brewiarzowej. Treść nabożeństwa opiera się na ewangelicznym opisie męki, jednak bardzo widoczny jest wpływ tekstów ze Starego Testamentu, takich jak Psalm 22 oraz Pieśń o Cierpiącym Słudze Jahwe z Księgi Proroka Izajasza. To na nich zwłaszcza opierają się bardzo plastyczne opisy przeżyć torturowanego Jezusa podczas biczowania, upokorzeń, jakich doznawał od otaczających Go żołnierzy i tłumu, aż do ukrzyżowania.
Od początku nabożeństwo miało bardzo uroczystą oprawę liturgiczną. Odbywało się po Nieszporach niedzielnych podczas wystawienia Najświętszego Sakramentu. Obok pieśni lamentacyjnych zawsze towarzyszyły mu kazania pasyjne.

Gorzkie Żale składają się z pobudki i trzech części, z których każda zawiera trzy pieśni. Całość rozbija się na części i w kolejne niedziele wielkiego postu śpiewa się po jednej. Cały cykl odmawiany jest dwukrotnie w ciągu całego Wielkiego Postu.

• Część 1 – I i IV Niedziela Wielkiego Postu,
• Część 2 – II i V Niedziela Wielkiego Postu,
• Część 3 – III Niedziela Wielkiego Postu i Niedziela Palmowa

Czyli przez kolejne niedziele odmawiamy całe Gorzkie żale 2 razy:

• I Niedziela Wielkiego Postu – Część 1
• II Niedziela Wielkiego Postu – Część 2
• III Niedziela Wielkiego Postu – Część 3
• IV Niedziela Wielkiego Postu – Część 1
• V Niedziela Wielkiego Postu – Część 2
• Niedziela Palmowa – Część 3

Gorzkie żale rozpoczynają się Pobudką (inaczej Zachętą), która jest zawsze taka sama, niezależnie od części nabożeństwa. Następnie kapłan (ew. diakon) czyta intencję i informuje, o numerze śpiewanej części, a następnie śpiewane są następujące pieśni:

• Hymn
• Lament duszy nad cierpiącym Jezusem
• Rozmowa duszy z Matką Bolesną (wg tradycji czasem zwrotki nieparzyste śpiewają kobiety, a parzyste mężczyźni)
• Suplikacja Któryś za nas cierpiał rany

Po tym może nastąpić kazanie pasyjne. Na koniec celebrans błogosławi wiernych Najświętszym Sakramentem.

* info na podst:
– WIEM – darmowa encyklopedia
– Wikipedia – wolna encyklopedia
– oraz portale religijne